ψαριά

Σύμφωνα με τις σύγχρονες ταξινομήσεις, τα ψ. αποτελούν μια υπερκλάση η οποία περιλαμβάνει τα σπονδυλωτά που είναι προσαρμοσμένα στην υδρόβια ζωή. Στα επιστημονικά συγγράμματα αναφέρονται και με την ονομασία ιχθύες. Από αυτά μελετήθηκαν έως σήμερα περισσότερα από 30.000 είδη. Οι μορφές, οι διαστάσεις, τα εξωτερικά επικαλύμματα του σώματος, το χρώμα, οι συνήθειες διατροφής, τα συστήματα αναπαραγωγής, η οικολογία κ.ά. διαφέρουν πάρα πολύ, όχι μόνο από μια τάξη στην άλλη, αλλά και μεταξύ των διαφόρων οικογενειών. Το δέρμα των περισσότερων ψ. σκεπάζεται με λέπια, που είναι δερματικοί σχηματισμοί, ποικίλοι στη δομή, στο σχήμα, στη σύσταση και στις διαστάσεις: πλακοειδή στους σελάχιους και γανοειδή, κτενοειδή και κυκλοειδή στα ακτινοπτερύγια. Για την προώθηση του ψ. στο νερό ενεργεί το πίσω μέρος του σώματος με τη βοήθεια του ουραίου πτερυγίου. Τα ζυγά πτερύγια (στηθαία και κοιλιακά, αντίστοιχα προς τα δύο ζεύγη των άκρων των άλλων σπονδυλωτών) χρησιμοποιούνται για μικρές μετατοπίσεις στο νερό, λειτουργούν όμως και ως φρένα και ως όργανα για τον έλεγχο της σταθερότητας. Στον έλεγχο της σταθερότητας βοηθούν επίσης το εδρικό και τα ραχιαία πτερύγια. Τα ψ. είναι στις περισσότερες περιπτώσεις σαρκοφάγα. Πολλά είναι παμφάγα, λίγα τρέφονται μόνο με υδρόβια φυτά και μερικά καταπίνουν λάσπη για να χρησιμοποιήσουν τις οργανικές ουσίες που περιέχει. Το μεγαλύτερο μέρος των ψ. έχουν στο στόμα δόντια, χωρίς ρίζα, όμοια μεταξύ τους και σε μια ή περισσότερες σειρές στο χείλος των σαγονιών. Μερικά είδη έχουν δόντια και στον ουρανίσκο. Σε μερικές οικογένειες, όπως των Κυπρινιδών, τα δόντια λείπουν και αντικαταστάθηκαν με τα φαρυγγικά δόντια. Ως προς την πεπτική συσκευή, πρέπει να σημειωθεί ότι λίγα είδη δεν έχουν στομάχι και ότι στους σελάχιους (π.χ. οι ράσες, οι ρίνες κ.ά.) στους γανοειδείς (π.χ. στουριόνια) και στους δίπνοους το μεσέντερο έχει μια σπειροειδή βαλβίδα η οποία αυξάνει την απορροφητική επιφάνεια στο έντερο. Τα ψ. δεν έχουν σιελογόνους αδένες. Το συκώτι και το πάγκρεας είναι πολύ ανεπτυγμένα. Ένα εξάρτημα της πεπτικής συσκευής είναι η νηκτική κύστη (φούσκα), η οποία βρίσκεται σε όλα σχεδόν τα ψ. Σε πολλά είδη επικοινωνεί με τον οισοφάγο με έναν ειδικό αγωγό. Η κύστη αυτή, που περιέχει οξυγόνο, άζωτο και διοξείδιο του άνθρακα σε διαφορετικές αναλογίες από τον ατμοσφαιρικό αέρα, παίζει υδροστατικό ρόλο, με την ιδιότητά της να ελευθερώνει ή να απορροφά αέρα, ώστε να μεταβάλλεται ανάλογα το ειδικό βάρος του ψ. Τα ψ. αναπνέουν με τα βράγχια, που βρίσκονται στα πλάγια του φάρυγγα. Στα αναπνευστικά αυτά όργανα, η καρδιά στέλνει το αίμα να εμπλουτιστεί με οξυγόνο. Το νερό, που περιέχει διαλυμένο το αναγκαίο για τις καύσεις του σώματος οξυγόνο, παραλαμβάνεται από το στόμα, περιβρέχει τους αγγειοφόρους ιστούς των βραγχίων, όπου πραγματοποιούνται οι ανταλλαγές των αερίων, και στη συνέχεια αποβάλλεται από τις βραγχιακές σχισμές. Μερικά ψ. ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, είναι σε θέση να κάνουν χρήση δύο συστημάτων αναπνοής. Η καρδιά των ψ. βρίσκεται στο ύψος των βραγχίων και αποτελείται από 4 κοιλότητες. Η κυκλοφορία του αίματος είναι απλή, αλλά πλήρης (το φλεβικό αίμα δεν ανακατεύεται με το αρτηριακό). Το αίμα περνά μία μόνο φορά από την καρδιά και από εκεί προωθείται στα βράγχια όπου οξειδώνεται, και από την αορτή διοχετεύεται στα διάφορα μέρη του σώματος. Στα ψ. γενικά, η θερμοκρασία του αίματος δεν παραμένει σταθερή, αλλά μεταβάλλεται, παίρνοντας κάθε φορά τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος (ετερόθερμα). Γενικά, τα ζώα αυτά δεν αντέχουν εύκολα τις πολύ απότομες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Πολλά ψ. των εύκρατων θαλασσών, περνούν τον χειμώνα μια περίοδο αναστολής της ανάπτυξής τους, ενώ μερικά είδη πέφτουν σε λήθαργο. Ο εγκέφαλος πολλών ψ. παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη της παρεγκεφαλίδας και των οσφρητικών και οπτικών λοβών. Από τα όργανα αίσθησης, τα αισθητήρια της γεύσης, της όσφρησης και της αφής συνδέονται στενά μεταξύ τους και κατά κάποιο τρόπο συγχωνεύονται. Το όργανο της όσφρησης έχει την έδρα του στις δύο ρινικές κοιλότητες και το όργανο της γεύσης στις θηλές που είναι διεσπαρμένες στην επιφάνεια του στόματος και του φάρυγγα και επίσης λίγο έξω από το στόμα. Τα μουστάκια λειτουργούν ως όργανα αφής. Τα ψ. δεν έχουν το εξωτερικό και μέσο αφτί. Το εσωτερικό του αφτιού (λαβύρινθος) συμβάλλει κυρίως στη λειτουργία της ισορροπίας, ενώ η κυρίως ακουστική λειτουργία περιορίζεται σημαντικά. Στον λαβύρινθο βρίσκονται και ασβεστολιθικά σωμάτια –οι ωτόλιθοι– που βοηθούν στην αίσθηση της ισορροπίας. Την αίσθηση των παλμικών κινήσεων του νερού μεταδίδουν τα αισθητήρια κύτταρα της λεγόμενης πλευρικής γραμμής η οποία συνδέεται με το αφτί και απλώνεται από το κεφάλι έως την ουρά, στις δύο πλευρές του κορμού. Η οπτική ικανότητα των ψ. είναι μικρή και στις περισσότερες περιπτώσεις μονοφθαλμική, γιατί τα μάτια είναι σχεδόν πάντα πλευρικά. Τα ψ. φαίνεται να διακρίνουν τις κινήσεις των σωμάτων, είναι όμως αμφίβολο αν αντιλαμβάνονται τους χρωματισμούς. Τα ψ. της αβύσσου και των υπόγειων υδάτων –τα οποία ζουν σχεδόν σε πυκνό σκοτάδι– έχουν πολύ μικρά μάτια ή, αντίθετα, είναι πολύ ανεπτυγμένα για να μπορούν να συλλέγουν το λίγο φως που εκπέμπουν οι φωτοβόλοι οργανισμοί. Στα περισσότερα είδη, τα φύλα είναι χωρισμένα. Οι περιπτώσεις κανονικού και μόνιμου ερμαφροδιτισμού στα ζώα αυτά είναι σπάνιες. Είναι, αντίθετα, λιγότερο σπάνιες οι περιπτώσεις (π.χ. το χέλι και η πέστροφα) όψιμου καθορισμού των φύλων, ή το φαινόμενο της εναλλασσόμενης ή περιοδικής μεταβολής της λειτουργίας του αρσενικού ή του θηλυκού φύλου (π.χ. τσιπούρα, θαλασσινή πέρκα). Τα ψ, μπορεί να είναι ωοτόκα ή ωοζωοτόκα ή απλώς ζωοτόκα. Στα ωοτόκα, η γονιμοποίηση είναι εξωτερική ή εσωτερική. Το νεογνό, που διαφέρει λίγο από το ενηλικιωμένο άτομο, μόλις κάπως μεγαλώσει παίρνει τους χαρακτήρες του τέλειου ζώου. Πολλές φορές όμως συμβαίνει να είναι πολύ διαφορετικό από το ενήλικο (περίπτωση χελιού), οπότε ώσπου να περάσει από διάφορα στάδια μεταμορφώσεων, για να πάρει την οριστική μορφή του, ονομάζεται λάρβη. Σε πολλά ψ. παρουσιάζεται το φαινόμενο του φυλετικού διμορφισμού. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να είναι μόνιμο ή παροδικό, να εμφανίζεται δηλαδή κατά την εποχή της αναπαραγωγής, οπότε το ψ. εμφανίζεται με τη γαμήλια εμφάνισή του, που είναι ιδιαίτερα φανταχτερή στα αρσενικά άτομα. Ο φυλετικός διμορφισμός εκδηλώνεται συχνά με διαφορές στις διαστάσεις του σώματος, μεταξύ αρσενικών και θηλυκών με διαφορετικά χρώματα, με αλλαγές στις αναλογίες των πτερύγων κ.ά. Σε ορισμένα ψ. (π.χ. στους μισχοφόρους ή μισχωτούς) το αρσενικό είναι μικρότερο σωματικά και ζει παρασιτικά προσκολλημένο επάνω στο σώμα του θηλυκού. Σύμφωνα με την ταξινόμηση που ακολούθησαν οι περισσότεροι ζωολόγοι στο παρελθόν, τα ψ. αποτελούν μια κλάση, που υποδιαιρείται σε 4 υποκλάσεις: τελεόστεοι, με σκελετό οστέινο· γανοειδείς, με σκελετό κατά ένα μέρος oστέινο, δίπνευστοι, με σκελετό κατά μεγάλο μέρος χόνδρινο και πνευμονική κυκλοφορία· σελάχιοι, με σκελετό εντελώς χόνδρινο. Οι σύγχρονες ταξινομήσεις στηρίζονται στις βαθιές αλλαγές των αντιλήψεων γύρω από την εξέλιξη των ψ. Ο Έντουιν Κολμπέρ ταξινομώντας τα ψ. τα τοποθετεί όλα σε μια υπερκλάση, την οποία υποδιαιρεί στις ακόλουθες 3 κλάσεις: οστεΐτες ή οστέινα ψ., που περιλαμβάνει τους τελεόστεους, τους γανοειδείς και δίπνευστους· σελάχιοι ή χόνδρινα ψ. πλακόδερμα ή θωρακοφόρα ψ. (απολιθωμένα). Δύτης ταΐζει τα ψάρια στο διεθνές ενυδρείο του Τόκιο (Sunshine International Aquarium) (φωτ. ΑΠΕ). Ανατομικά και φυσιολογικά στοιχεία: 1) προγναθικό? 2) γναθικό? 3) οδοντικό? 4) κορακοειδές? 5) βραγχιακό επίπτυγμα? 6) γνάθος? 7) βραγχιακά τόξα? 8) βραγχιακές ακτίνες? 9) οφθαλμική κόγχη? 10) οπτικός λοβός? 11) παρεγκεφαλίδα 12) προμήκης μυελός? 13) οσφρητικός λοβός? 14) ραβδωτό σωμάτια? 15) ίριδα? 16) κερατοειδής χιτώνας? 17) κρυσταλλοειδής? 18) οπτικό νεύρο? 19) αμφιβληστροειδής? 20) κύριος αμφιβληστροειδής? 21) συμπληρωματικός αμφιβληστροειδής? 22) κοιλιακή αορτή? 23) αρτηριακός κώνος? 24) κοιλία- 25) κόλπος?26) αορτική βαλβίδα?27) κύρια εμπρόσθια φλέβα? 28) συκώτι? 29) πύλαία φλέβα? 30) κύρια οπίσθια φλέβα? 31) νεφρός? 32) είσοδος νερού στη στομαχική κοιλότητα? 33) έξοδος νερού από τις βραγχιακές σχισμές: τα γαλάζια βέλη δείχνουν τη διαδρομή και την ώθηση του νερού τα κόκκινα την πίεση που ασκούν στα τοιχώματα?34) πρωτόκερκο?35) δευτερόκερκο? 36) ομόκερκο? 37) γεφυρόκερκο. Φωτογραφία από παράλιο οικισμό ψαράδων της Δυτ. Αφρικής. Τα ψάρια αφήνονται στον ήλιο να ξεραθούν και χρησιμοποιούνται για τροφή στην περίοδο που οι καιρικές συνθήκες δεν επιτρέπουν το ψάρεμα.

* * *

η, Ν [ψάρι (Ι)]

1. κοπάδι ψαριών

2. αλίευμα («πολύ καλή η ψαριά σήμερα»).